Σάββατο 8 Δεκεμβρίου 2007

Ηθική και Θρησκεία

Από τα πιό κλασικά ερωτήματα των θεϊστών απέναντι στους αθεϊστές, είναι η σύνδεση θρησκείας και ηθικής. O Ντοστογιέφσκι το είχε διατυπώσει - με μια κάπως μοιρολατρική διάθεση - στους "Αδερφούς Καραμαζόφ" : "Αν ο Θεός είναι νεκρός, όλα επιτρέπονται". Με κάπως μεταμοντέρνα διάθεση και με μια δόση ψυχολογίας, οι θεϊστές ρωτούν το εξής: "Ας υποθέσουμε ότι, όντως, όλα τα περί Θεού είναι αποκύημα της φαντασίας μας. Ας υποθέσουμε ότι οι Γραφές όντως είναι μυθολογία. Τότε, πως διαχωρίζουμε το καλό από το κακό; Πως ξέρουμε ότι πρέπει να είμαστε καλοί απέναντι στους άλλους; Ποια η εγγύηση ότι θα συνεχίσουμε να είμαστε ηθικοί;"
Καταρχήν πρέπει να ξεκαθαρίσουμε κάτι. Κανείς δεν έχει αντίρρηση ότι οι βάσεις των τριών αβραμικών θρησκειών που κατέχουν σήμερα το μεγαλύτερο ποσοστό στον κόσμο (Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός και μουσουλμανισμός) είναι τα ιερά κείμενά τους. Αν και τα τελευταία χρόνια υπάρχει κάποια προσπάθεια να αποσυνδεθούν οι Γραφές από την πίστη και την θρησκεία, το όλο εγχείρημα αποδεικνύεται συχνά σαθρό, έωλο και ανάξιο λόγου - κλασικά παραδείγματα ο δημιουργισμός και ο ευφυής σχεδιασμός.Δεν θα σταθώ στον Ινδουισμό ή στον Βουδισμό, απλούστατα γιατί είναι δύσκολο να τα αντιμετωπίσει κανείς σαν θρησκείες με την αυστηρή έννοια του όρου, ενώ πιό πολύ εκλαμβάνονται σαν φιλοσοφικά συστήματα - όσο τρελά ή τραγελαφικά και να είναι. Προσπαθώντας λοιπόν να εξετάσουμε το παραπάνω ερώτημα, πρέπει να δούμε πως προβάλλεται η ηθική μέσα από τα κείμενα αυτά.
Αναλύοντας την Βίβλο από πλευράς ηθικής, τα νέα δεν είναι καθόλου ευχάριστα. Καταρχήν η ιδέα του περιούσιου λαού είναι ηθικώς αμφισβητήσιμη - αν όχι απορριπτέα. Ολοφάνερα ρατσιστική και ενάντια στις αρχές του ανθρωπισμού, η ιδέα ότι είσαι το "αγαπημένο παιδί" μιας ανώτερης ύπαρξης μιλάει κατευθείαν στον εγωισμό, στο σολιψισμό και εν τέλει στον μαζοχισμό μιας ομάδας, συχνά με τραγικά αποτελέσματα. Ο Θεός διατάζει τον Ιησού του Ναυή να εξαφανίσει από προσώπου γης τους Αμαληκίτες, να κατασφάξει νέους, γέρους και παιδιά, να σκλαβώσει τις γυναίκες, να αρπάξει τα ζώα και τα πλούτη τους. Η δικαιολογία; "Αυτή είναι η γη που σας έχω υποσχεθεί". Ποιος θα μπορούσε να εκλάβει κάτι τέτοιο ως "ηθικό";
Στην ιστορία του Λωτ βρίσκουμε κάτι άλλο, εξίσου - αν όχι περισσότερο - ανατριχιαστικό. Δύο άγγελοι επισκέπτονται τον Λωτ και αυτός τους προσκαλεί να δειπνήσουν και να ξεκουραστούν. Οι "πονηροί" Σοδομίτες περικυκλώνουν την σκηνή του και απαιτούν να τους παραδώσει τους δύο ξένους "για να τους γνωρίσουν" - νομίζω πως το νόημα της "γνωριμίας" είναι σαφές. Και ακολουθεί η φρικιαστική απάντηση του Λωτ: "Μην πειράξετε αυτούς τους δυο ανθρώπους, γιατί είναι καλεσμένοι μου. Να, στην σκηνή μου είναι οι δυο κόρες μου, που δεν έχουν γνωρίσει ακόμη άντρα. Αυτές να τις πάρετε να να τις μεταχειριστείτε όπως επιθυμείτε. Τους δυο ξένους όμως μην τους πειράξετε, γιατί είναι υπό την προστασία μου". Ποιος άνθρωπος με στοιχειώδη αίσθηση της ανθρωπιάς θα έδινε ανερυθρίαστα τις κόρες του σε μια ομάδα από βιαστές, παιδεραστές και δολοφόνους; Ευτυχώς ο Λωτ δεν πραγματοποίησε την πρότασή του - ο Θεός τύφλωσε τους Σοδομίτες - αλλά δεν νομίζω ότι υπάρχει αντίρρηση πως αυτός ο άνθρωπος, στην σημερινή εποχή, θα κατέληγε με συνοπτικές διαδικασίες στα μπουντρούμια του Σινγκ Σινγκ. Πως λοιπόν αποτελεί ηθικό πρότυπο;
Ο ακρογωνιαίος λίθος της Παλαιάς Διαθήκης, η θυσία του Αβραάμ, αποτελεί άλλον έναν ηθικό τραγέλαφο ο οποίος εκλαμβάνεται σαν ύψιστο αγαθό. Πέρα από το ψυχολογικό σοκ που μπορεί να υποστεί ένα παιδί στην θέα ενός μαχαιριού που απειλεί να του κόψει τον λαιμό, η ίδια η στάση του Αβραάμ απέναντι στο όλο θέμα προκαλεί έκπληξη, Πως μπορεί ένας πατέρας να συμφωνήσει σε μια τόσο απεχθή πράξη, έστω και μετά από δισταγμό; Και ποιος ηθικός Θεός θα υπέβαλλε σε τέτοιο ψυχολογικό μαρτύριο ένα παιδί, μόνο και μόνο για να αποκαλύψει στο τέλος ότι "άλλαξε γνώμη";
Η θέση της γυναίκας στην Παλαιά Διαθήκη μόνο οργή προκαλεί, και βασίζεται σε κάτι τόσο τετριμμένο και άχρηστο, όσο ο παρθενικός υμένας. "Αν μια γυναίκα δεν είναι παρθένα την στιγμή που θα παντρευτεί, να συρθεί στο κατώφλι του πατρικού της κι εκεί οι άντρες της πόλης να την σκοτώσουν με πέτρες", λέει το Δευτερονόμιο.Και στους Αριθμούς: "Σκοτώστε όλους τους άντρες, τα παιδιά και όσες δεν είναι παρθένες. Αλλά αυτές που είναι, κρατήστε τις για τους εαυτούς σας". Προκαλώ κάποιον να δικαιολογήσει ηθικά όλα τα παραπάνω - οι γυναίκες σίγουρα θα δυσκολευτούν.
Στην Καινή Διαθήκη τα πράγματα σαφώς καλυτερεύουν, αλλά εισάγεται ίσως η πιό φρικιαστική έννοια όλης της θρησκείας: η Κόλαση. Βλέπετε, μπορεί να έχετε επιλογή ως προς την πίστη σας - ο κίνδυνος να χάσετε το κεφάλι σας έχει μειωθεί δραματικά - αλλά όσοι δεν πιστεύουν, ας ετοιμάζονται για ένα μαρτύριο από το οποίο δεν υπάρχει σωτηρία. Πολύ θα ήθελα να ξέρω τι είδους επιλογή ή ελευθερία επιλογής είναι αυτό. Και πολύ θα ήθελα να ξέρω τα ηθικά κριτήρια ενός Θεού που λέει "έχεις ελευθερία επιλογής, αλλά αν δεν συμφωνήσεις μαζί μου, της πάτησες!".
Στις Επιστολές των Αποστόλων, πολλές φορές δεν βλέπουμε κάτι διαφορετικό ή ριζοσπαστικό. Κι εκεί η θέση της γυναίκας είναι ανύπαρκτη, τα "ανυπάκουα παιδιά" πρέπει να θανατώνονται - προς έκπληξή μας, κάτι τέτοιο υποστηρίζει και ο Ιησούς! - η σκλαβιά επιτρέπεται. Ευτυχώς που η γελοιοδέστατη εντολή όλων, η διατήρηση του Σαββάτου, φαίνεται να καταργείται.
Το Κοράνι, το Τόρα και το Χαντίθ δεν λένε στην ουσία κάτι διαφορετικό, αλλά μερικές φορές παρουσιάζουν κάποιες ανατριχιαστικές επεκτάσεις. Εκεί δεν φτάνει η δολοφονία κάποιου που αλλάζει πίστη. Πρέπει αυτή η εκτέλεση να γίνει δι' αποκεφαλισμού. Επίσης προβλέπουν τον ακρωτηριασμό μέσω περιτομής, ή το ανατριχιαστικό ανάλογο για τις γυναίκες, την κλειτοριδεκτομή.
Μπορούμε συνεπώς να αντλήσουμε ηθική από τις Γραφές ή τα ιερά κείμενα των επικρατέστερων θρησκειών; Δεν ξέρω για σας, αλλά προσωπικά δεν μπορώ να δεχθώ σαν ηθικό πρότυπο έναν Θεό που φαίνεται να επιβάλλει την σκλαβιά, τον φόνο, τον ακρωτηριασμό, την μισαλλοδοξία, τις φυλετικές διακρίσεις, την μαστροπεία, την παιδεραστία ή την παιδοκτονία. Από που λοιπόν πρέπει να αντλήσω την ηθική μου;
Δεν χρειάζομαι άνωθεν άδεια για να δείξω αλληλεγγύη σε κάποιον που υποφέρει. Η συνεργασία μεταξύ ανθρώπων, η ανθρώπινη αντιμετώπιση, η αλληλοϋποστήριξη, η βοήθεια ενάντια στην αδυναμία - όλα είναι δυνατότητες που πηγάζουν από την δαρβινική κληρονομιά μας ως είδος. Το να φανώ χρήσιμος σε κάποιον βοηθάει στην επιβίωσή μου γιατί μπορεί αυτός ο κάποιος να φανεί χρήσιμος σε μένα. Το να συνεργαστώ με κάποιον βοηθάει την επίτευξη των στόχων μου. Το να σεβαστώ κάποιον αυξάνει τις πιθανότητες να μου δείξει εμπιστοσύνη και να συνεργαστεί μαζί μου. Το λιγότερο που θα χρειαστώ για να ασκήσω αυτά τα ανθρώπινα καθήκοντά μου, είναι ένας θεϊκός Big Brother, μια ουράνια απολυταρχία που δεν μου αφήνει κανένα, μα κανένα περιθώριο κρίσης, επιλογής ή άμυνας.
Και κάτι τελευταίο. Για όσους πουν "μα υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν το καλό εμπνευσμένοι από την θρησκεία τους", θα αντιτάξω τα λόγια του Stephen Weinberg: "Οι καλοί άνθρωποι κάνουν καλά πράγματα. Οι κακοί άνθρωποι κάνουν κακά πράγματα. Μα μόνο η θρησκεία μπορεί να κάνει έναν καλό άνθρωπο να κάνει κακά πράγματα".

9 σχόλια:

  1. Η ηθική της θρησκείας, είναι μια ηθική του φόβου. Υπαρχει μια ανώτερη δύναμη που είναι πανσοφη και σου δίνει έναν κατάλογο με 10 εντολές (σαν εγχειρίδιο με οδηγίες χρήσης της ζωής) και σου λέει να τις εφαρμόζεις. Επειδη είναι και πανταχού παρόυσα, σε ελέγχη ανα πασα στιγμη. Αν τις τηρείς, σε επιβραβεύει σφραγίζοντάς σου το εισητήριο για ένα ειδικό μερος, τον παραδεισο όπου θα είσαι ευτυχισμενος και μακαριος για παντα. Εαν κανείς καποιο σοβαρό σφαλμα, σου βάζει στην τσέπη ένα εισητήριο χωρίς επιστροφη και σε στέλνει στο αγύριστο -στο αλλο ειδικο μερος- δηλαδή την κολαση. Φυσικά είναι και πανάγαθος. Και σε αγαπάει.

    Η ηθική στηρίζεται στο φόβο ή στην ευθύνη. Κάποιες φορες και στα δύο. Άλλοτε παλι βαφτίζουμε τον φόβο, "ευθύνη". Η θρησκεία χρησιμοποιεί τον φόβο. Ο Ντοστογιέφσκι εκφραζει με ειλικρίνεια τον δικό του φόβο, οταν λεει: Αν δεν υπαρχει Θεος όλα επιτρέπονται. Γιατι ξέρει ότι άνθρωπος χωρίς φόβο είναι ικανος συνηθως για το χειρότερο παρά για το καλύτερο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Και μετά απο οσα αναφερεις στο κείμενο, η επιστολή του απόστολου Παύλου προς Κορινθίους, όπου λέει "Αγάπη δε μή έχω, ουδέν ειμί" μοιαζει με πικρό ανέκδοτο..

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  3. fidelio...
    Μπορούμε όμως να ζούμε με μια ηθική του φόβου;Μπορούμε να στηρίξουμε την συμπεριφορά μας στον φόβο, στην απειλή, εν τέλει στην υποκρισία; Και κάτι άλλο. Πόση ευτυχία και μακαριότητα βρίσκεις σε ένα μέρος όπου αναγκάζεσαι για μια αιωνιότητα να δοξολογείς τον Θεό, χωρίς να κάνεις τίποτε άλλο και χωρίς ελευθερία επιλογής;
    Με μπερδεύεις όμως με την τελευταία σου πρόταση. Πως η ηθική βασίζεται στον φόβο; Είναι ανήθικο να μην αισθάνεσαι φόβο;

    gnomo...
    Γενικά ο Παύλος μπορεί να θεωρηθεί ως ο πιο λογικός ανάμεσα στους άλλους. Αλλά ποιος τον άκουγε;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  4. Για το θέμα της θρησκευτικής ηθικής μπορύμε να επισημανουμε πολλά πραγματα. Οπως, την προσπαθεια ορισμενων να εξουσιαζουν τις μάζες μέσω του εκφοβισμού. Επίσης, μην ξεχν΄μαε τις ιστορικες και κοινωνικές συνθήκες της εποχής όπου εμφανίστηκαν οι συγκεκριμένες θρησκείες. Ο Χριστός, για παραδειγμα, απευθυνόταν σε ανθρώπους φτωχούς, αγράμματους, καταπιεσμένους, μαλλον δυστυχισμένους. Η υπόσχεση ευτυχίας του παραδείσου και της μετα θάνατον ζωής ήταν ψυχολογικά αναγκαία, γι αυτό και η θρησκεία βρήκε προσφορο έδαφος.

    Το πρώτο μου σχόλιο ήταν ειρωνικό. Ενας παντοδύναμος Θεός που σε αγαπαει, αλλα σε τιμωρεί όταν δεν κανεις αυτό που λέει. Σου δίνει ελεύθερη βουληση, αλλα σου λέει ότι αν δεν ακολουθήσεις της εντολές του... την έβαψες. Αημερα η ηθική στιρήζεται στην ευ΄θυνη περισσότερο απ' ότι στο φόβο. Φυσικά υπαρχει και παλι ο φόβος των νόμων και της τιμωριας. Αλλα είμαστε δια τεθιμένοι να αναλαβουμε την ευθύνη των πρα΄ξεών μας, να κανουμε το καλό επειδή το θέλουμε και όχι επειδή μας το είπε κάποιος Θεός.

    Οσο για την τελευταία προταση, μάλλον σε μπέρδεξα με την διατύπωσή μου. Αναφερόμουν στο Ντοστογιέφσκι που νομίζω ότι ήταν βαθειά θρησκευόμενος άνθρωπος. Τον απασχολούσε έντονα και ειλικρινά η ύπααρξη ή μη του Θεου. Μαλλον πίστευε ότι ο άνθρωπος χρειαζόταν "ανωθεν" καθοδήγηση για να πραξει το σωστο. ΑΛλιώς, χωρίς τον φόβο της θεϊκής τιμωρίας, μπορεί να κάνει τα πάντα.

    Δεν ξέρω αν σε καλυψε η απάντηση μου. Αν θες το συνεχίζουμε :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  5. fidelio...
    Κατάλαβα τον ειρωνικό σου τόνο στην πρώτη παράγραφο και τον επικροτώ βέβαια! Όσο για την διευκρίνησή σου, με κάλυψε! :) Είναι πολύ να περιμένω κάποιο ανάλογο post από μέρους σου;

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  6. Θα ακουστεί ως μια παράξενη συνομοσία συμπτώσεων, αλλά ακριβώς το ίδιο ζήτημα(θρησκεία και ηθικη) θα είναι το θέμα ενός απο τα επομενα ποστ (αυτό ετοιμαζω τώρα στον υπολογιστή). Με ποιό ανάλαφρη διάθεση μαλλον, πιό χιουμοριστική και σατυρική. Τα σοβάρα και ουσιαστικα βρίσκονται πάντα στο δικου σου blog :)

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  7. Για να πιστεύει καποιος ότι ο φόβος δεν έχει καμια θεση στην ηθικη, για να πιστεύει ότι μπορούμε να διαμορφώσουμε ηθική συμπεριφορα μονο με βαση την ευθύνη και την δικη μας θέληση, δεν πρέπει κατα καποιο τρόπο να πιστεύει εότι ο άνθρωπος είναι απο τη φύση του καλός; Οτι δεν υπαρχει τίποτα βιαιο ή επικίνδυνο, ή εγωιστικό, που να χρειάζεται το χαλινάρι του φόβου;

    Πιστεύω πως η ηθική έχει να κανει με τον φόβο και την ευθύνη, σε διαφορετικά ποσοστά αναλογα με την περίπτωση. Η θρησκεία βασίζεται κατα κύριο λόγο στον φόβο της κόλασης, του διαβόλου, τις τιμωριας κλπ. Αλλα, μήπως και σήμερα, χωρίς την θρηκεία να καθοριζει αποφασιστικά την ηθική μας ,δεν χρειαζομαστε καποιο βαθμό φόβου;

    Φυσικά δεν αποδεικ΄νυεται ούτε η καλοσύνη ούτε η κακια της ανθρωπινης φύσης. Υπαρχουν στοιχεία και των δύο πλευρών. Το θέμα είναι τί πιστέυουμε περισσότερο.

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  8. φίλε Geysser..

    Για το θεμα "ηθικη και θρησκεια"
    μπορεις να διαβασεις:

    George Smith-> 'Atheism: The Case Against God'

    Ritchard Dawkins-> 'The delusion of god'

    Με κριτικη διαθεση φυσικα..

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  9. Αγαπητέ fidelio...
    Το "The God Delusion" είναι η πηγή αυτού του post. Αντιπροτείνω και το "God Is Not Great" του Christopher Hitchens. Τον Smith τον έχω στα υπ'όψιν μου!

    ΑπάντησηΔιαγραφή